OMT Driehoek Copy 3

Jezus in de iTS – De Matthäus Passion Survival Guide

Deze week duikt One More Thing de iTunes Store in om uit de vele digitale versies van Bach’s Matthäus Passion de mooiste edities te beluisteren. Voor nieuwkomers vandaag eerst een korte introductie.

Wat is het? De Matthäus Passion is een muziekstuk, voor twee koren, twee orkesten en solisten geschreven door Bach, oorspronkelijk bedoeld voor opvoering in de kerk tijdens de dagen voor Pasen.

Bach… Bach… Who the f*** is Bach? Johann Sebastian Bach wordt in het algemeen gezien als één van de grootste en meest geniale componisten die op onze wereldbol heeft rondgelopen. Hij leefde van 1685 tot 1750 en voorzag in zijn levensonderhoud als kerkorganist en componist. Veel van zijn werken zijn religieus geïnspireerd en worden tot de hoogtepunten van de barokmuziek gerekend. Bach en Bach: links zoals we hem kennen uit de overlevering, rechts een recent verschenen visualisatie op grond van historisch onderzoek, liefdevol gekoosnaamd ‘De Betonvlechter’

Waar gááát dit over? De Matthäus Passion volgt Jezus in zijn laatste dagen, aan de hand van – niet toevallig – het Evangelie van Mattheus, hoofdstuk 26-27. In deze korte periode wordt Jezus verraden (door Judas), verloochend (door Petrus), veroordeeld (door een opgehitste volksmassa, terwijl Pilatus zijn handen in onschuld wast), gekruisigd en tenslotte begraven. Een willekeurige Bijbel vertelt het hele verhaal. Een Nederlandse vertaling van de integrale tekst vind je hier: https://www.koorbegeleidingen.nl/images/shareware/Bach-Mathaus_Passion_tekst_Nederlands.doc

Dat klinkt nou niet echt als een leuk avondje uit… Dat klopt. Maar er is hoop: de vele ernstige momenten uit de Matthäus Passion worden door Bach regelmatig aangegrepen om ook de andere kant van de mensheid te belichten: nobelheid, opofferingsgezindheid, mededogen, van die dingen. Met name deze momenten zijn adembenemend getoonzet.

Dus eigenlijk is het gewoon verzameling mooie liedjes? Zo zou je het kunnen zien, maar gelukkig heeft Bach er wel wat structuur in aangebracht. Zo is er een verteller (de evangelist) die het verhaal vertelt door de letterlijke evangelietekst te zingzeggen, begeleid door een basso continuo (doorgaans een orgeltje met een gamba). Dan is er Jezus zelf, die zijn eigen teksten reciteert, waarbij het continuo is uitgebreid met een bedje violen dat als een aureool om zijn woorden hangt. Ook zijn er de twee koren, die in de grote koraalstukken vier- en achtstemmig de reacties van de gelovigen vertolken. En om het feest compleet te maken, is er een bonte verzameling aan solisten (sopraan, alt, tenor, bas), die in diverse solostukken (aria’s) mogen reflecteren op het gebeurde. Deze aria’s behoren tot de mooiste stukken muziek ooit geschreven.

Dat klinkt prachtig, maar ik snap nog steeds niet wat er nou zo bijzonder aan is… Dat hoor je dan ook pas als je het hoort. De Matthäus Passion zit boordevol grote vondsten en kleine details. Een paar voorbeelden: wanneer Jezus zegt dat één van zijn volgelingen hem zal verraden, antwoordt het koor met elf keer ‘Heer, ben ik dat?’. De twaalfde zwijgt – hij weet immers al wat hij van plan is. Ook buitelen er druppelende tranen, kronkelende slangen, kraaiende hanen en klinkende zilverlingen door de melodieën heen. Om het nog maar niet de hebben over zaken als getalsymboliek en muzikale kruisvormen. Kortom: de Matthäus Passion is een ontdekkingstocht voor het leven.

Leuk en aardig allemaal, maar blijft het niet gewoon een oud en stoffig moppie muziek over zaken die nog veel langer geleden plaatsvonden? Oud? Zeker. Maar bovenal tijdloos. Het vertelde verhaal hoeft niet letterlijk te worden genomen en is ook zonder de christelijke thematiek heel herkenbaar. En vooral erg menselijk – met de meest donkere en de meest nobele karaktertrekken naast elkaar. De eeuwige strijd tussen goed en kwaad, die woedt in ieder mens. Zie het als een Hollywood blockbuster, maar dan net iets subtieler.

OK, OK… Ik zal er eens naar luisteren. Maar waarom zijn er zoveel verschillende versies? En welke is de beste? Als zovaak met oude muziek, was de Matthäus Passion al helemaal in vergetelheid geraakt tot in de 19e eeuw Mendelssohn het werk herontdekte en in een ingekorte versie in de concertzaal bracht. In Nederland vertolkte Willem Mengelberg het stuk in 1899 in het Concertgebouw in een langzame, zwaar geromantiseerde versie met een grote koor- en orkestbezetting. Dit vormde het begin van een rijke uitvoeringstraditie in Nederland. In de loop der jaren is de visie op hoe Bach’s muziek in zijn tijd geklonken moet hebben geleidelijk veranderd, hetgeen zich heeft vertaald lichtere uitvoeringen met snellere tempi en kleinere bezettingen.

A matter of interpretation: de Matthäus Passion in kleine, middelgrote en grote bezetting

Er is geen enkelvoudige “beste” uitvoering. Wat de één slepend langzaam vindt, ervaart de ander als heel intens. De één houdt van een theatrale Jezus en evangelist; de ander heeft ze liever wat neutraler. Er zijn uitvoeringen met de originele instrumenten of met hun moderne tegenhangers. Met wereldtoppers als solisten of met relatief onbekende namen. Kortom: keuze te over.

Om je een beetje op weg te helpen, bespreken we de komende dagen een vijftal versies uit de moderne uitvoeringspraktijk. Deze is er veelal op gericht om het werk zoveel mogelijk te laten klinken zoals het in Bach zijn tijd moet hebben geklonken – voor zover we daar tenminste een juiste inschatting van kunnen maken. Voor het overige bewijst de iTunes Store zijn waarde: van alle beschikbare digitale versies (ruim vijftig!) kun je van alle 68 onderdelen een halve minuut beluisteren. Pak het openingskoor, een aria en een stukje evangelist en Jezus en je hebt al snel een aardig indruk van klank en interpretatie – en of die passen bij je eigen smaak.

Prima. Moet ik nog meer weten, of was dit het wel? Je hoeft natuurlijk helemaal niets, maar het bovenstaande is maar een bescheiden topje van een enorme ijsberg. We besluiten daarom met een aantal links als vertrekpunt voor verdere informatie:

Bach in Wikipedia NL De originele tekst naast de Nederlandse vertaling Samenvatting met tekst en uitleg De Matthäus Passion Startpagina

Volgende aflevering: De Matthäus Passion volgens Philippe Herreweghe

Archief